संस्कृत में गिनती (संख्यावाचक शब्द)
संस्कृत भाषा सिर्फ़ भारत की प्राचीन भाषा ही नहीं, बल्कि विश्व की सबसे वैज्ञानिक भाषा मानी जाती है। इसके शब्दों की रचना, उच्चारण और व्याकरण इतने सटीक हैं कि आज भी आधुनिक विज्ञान इसकी प्रशंसा करता है। इसी श्रृंखला में आज हम बात करेंगे – संस्कृत में गिनती (Counting in Sanskrit) की।
गिनती क्यों जानना ज़रूरी है?
संस्कृत साहित्य, वेद, श्लोक, और मंत्रों में संख्याओं का व्यापक उपयोग होता है। यदि आप संस्कृत पढ़ना, बोलना या समझना चाहते हैं, तो संस्कृत संख्यावाचक शब्द (Numerals) को जानना आवश्यक है।
संस्कृत में गिनती (Counting in Sanskrit) उपयोग कहाँ-कहाँ होता है?
(1) वेदों और पुराणों में संख्या से जुड़े श्लोकों में (2) संस्कृत श्लोकों के अभ्यास में (3) ज्योतिष, योग और आयुर्वेदिक ग्रंथों में (4) शास्त्रीय गणित (गणित शास्त्र) में (5) प्रतियोगी परीक्षाओं व शैक्षणिक उपयोग में
संस्कृत में संख्याएँ केवल गिनती नहीं, बल्कि भारतीय ज्ञान परंपरा की गहराई को दर्शाती हैं। अगर आप संस्कृत सीखना शुरू कर रहे हैं तो गिनती से शुरुआत करना एक उत्तम कदम होगा।
“संख्याः संस्कृतस्य सौंदर्यम् प्रदर्शयन्ति।”
(संख्याएँ संस्कृत की सुंदरता को दर्शाती हैं)
नीचे 1 से 100 तक संस्कृत संख्यावाचक शब्दों की तालिका दी गई है, जिसमें हर संख्या के लिए हिंदी (देवनागरी अंक व शब्द) और संस्कृत शब्द शामिल हैं:
| संख्या | हिंदी शब्द | संस्कृत शब्द |
|---|---|---|
| 1 | एक | एकः, एकम्, एका |
| 2 | दो | द्वौ, द्वे, द्वे |
| 3 | तीन | त्रयः, त्रीणि, तिस्रः |
| 4 | चार | चत्वारः, चत्वारि, चतस्रः |
| 5 | पाँच | पञ्च |
| 6 | छह | षट् |
| 7 | सात | सप्त |
| 8 | आठ | अष्ट, अष्टौ |
| 9 | नौ | नव |
| 10 | दस | दश |
| 11 | ग्यारह | एकादश |
| 12 | बारह | द्वादश |
| 13 | तेरह | त्रयोदश |
| 14 | चौदह | चतुर्दश |
| 15 | पंद्रह | पञ्चदश |
| 16 | सोलह | षोडश |
| 17 | सत्रह | सप्तदश |
| 18 | अठारह | अष्टादश |
| 19 | उन्नीस | एकोनविंशतिः, नवदश |
| 20 | बीस | विंशतिः |
| 21 | इक्कीस | एकविंशतिः |
| 22 | बाईस | द्वाविंशतिः |
| 23 | तेईस | त्रयोविंशतिः |
| 24 | चौबीस | चतुर्विंशतिः |
| 25 | पच्चीस | पञ्चविंशतिः |
| 26 | छब्बीस | षड्विंशतिः |
| 27 | सत्ताईस | सप्तविंशतिः |
| 28 | अट्ठाईस | अष्टाविंशतिः |
| 29 | उनतीस | एकोनत्रिंशत् |
| 30 | तीस | त्रिंशत् |
| 31 | इकतीस | एकत्रिंशत् |
| 32 | बत्तीस | द्वात्रिंशत् |
| 33 | तैंतीस | त्रयत्रिंशत् |
| 34 | चौंतीस | चतुस्त्रिंशत् |
| 35 | पैंतीस | पञ्चत्रिंशत् |
| 36 | छत्तीस | षट्त्रिंशत् |
| 37 | सैंतीस | सप्तत्रिंशत् |
| 38 | अड़तीस | अष्टात्रिंशत् |
| 39 | उनचालीस | एकोनचत्वारिंशत्, नवत्रिंशत् |
| 40 | चालीस | चत्वारिंशत् |
| 41 | इकतालीस | एकचत्वारिंशत् |
| 42 | बयालीस | द्विचत्वारिंशत् |
| 43 | तैंतालीस | त्रिचत्वारिंशत् |
| 44 | चौंतालीस | चतुश्चत्वारिंशत् |
| 45 | पैंतालीस | पञ्चचत्वारिंशत् |
| 46 | छियालीस | षट्चत्वारिंशत् |
| 47 | सैंतालीस | सप्तचत्वारिंशत् |
| 48 | अड़तालीस | अष्टाचत्वारिंशत् |
| 49 | उनचास | एकोनपञ्चाशत्, नवचत्वारिंशत् |
| 50 | पचास | पञ्चाशत् |
| 51 | इक्यावन | एकपञ्चाशत् |
| 52 | बावन | द्विपञ्चाशत् |
| 53 | तिरपन | त्रिपञ्चाशत् |
| 54 | चौवन | चतुःपञ्चाशत् |
| 55 | पचपन | पञ्चपञ्चाशत् |
| 56 | छप्पन | षट्पञ्चाशत् |
| 57 | सत्तावन | सप्तपञ्चाशत् |
| 58 | अट्ठावन | अष्टपञ्चाशत् |
| 59 | उनसठ | एकोनषष्टिः, नवपञ्चाशत् |
| 60 | साठ | षष्टिः |
| 61 | इकसठ | एकषष्टिः |
| 62 | बासठ | द्विषष्टिः |
| 63 | तिरसठ | त्रिषष्टिः |
| 64 | चौंसठ | चतुष्षष्टिः |
| 65 | पैंसठ | पञ्चषष्टिः |
| 66 | छियासठ | षट्षष्टिः |
| 67 | सड़सठ | सप्तषष्टिः |
| 68 | अड़सठ | अष्टषष्टिः |
| 69 | उनहत्तर | एकोनसप्ततिः, नवषष्टिः |
| 70 | सत्तर | सप्ततिः |
| 71 | इकहत्तर | एकसप्ततिः |
| 72 | बहत्तर | द्विसप्ततिः |
| 73 | तिहत्तर | त्रयसप्ततिः |
| 74 | चौहत्तर | चतुस्सप्ततिः |
| 75 | पचहत्तर | पञ्चसप्ततिः |
| 76 | छिहत्तर | षट्सप्ततिः |
| 77 | सतहत्तर | सप्तसप्ततिः |
| 78 | अठहत्तर | अष्टसप्ततिः |
| 79 | उन्यासी | एकोनाशीतिः, नवसप्ततिः |
| 80 | अस्सी | अशीतिः |
| 81 | इक्यासी | एकशीतिः |
| 82 | बयासी | द्वयशीतिः |
| 83 | तिरासी | त्रयशीतिः |
| 84 | चौरासी | चतुरशीतिः |
| 85 | पचासी | पञ्चाशीतिः |
| 86 | छियासी | षड्शीतिः |
| 87 | सत्तासी | सप्तशीतिः |
| 88 | अठासी | अष्टाशीतिः |
| 89 | नवासी | एकोननवतिः, नवशीतिः |
| 90 | नब्बे | नवतिः |
| 91 | इक्यानबे | एकनवतिः |
| 92 | बानबे | द्विनवतिः |
| 93 | तिरानबे | त्रिनवतिः |
| 94 | चौरानबे | चतुर्नवतिः |
| 95 | पचानबे | पञ्चनवतिः |
| 96 | छियानबे | षष्णवतिः |
| 97 | सत्तानबे | सप्तनवतिः |
| 98 | अठ्ठानबे | अष्टनवतिः |
| 99 | निन्यानबे | एकोनशतम्, नवनवतिः |
| 100 | सौ / एक सौ | शतम् |
100 से ऊपर की गिनती – बड़ी संख्याएँ संस्कृत में
संस्कृत में बड़ी संख्याओं के लिए भी विशिष्ट शब्द हैं, जो अत्यंत रोचक और वैज्ञानिक ढंग से बनाए गए हैं।
| संख्या | हिंदी शब्द | संस्कृत शब्द |
|---|---|---|
| 1,000 | हजार | सहस्रम् |
| 10,000 | दस हजार | अयुतम् |
| 100,000 | लाख | लक्षम् |
| 1,000,000 | दस लाख | प्रयुतम् / नियुतम् |
| 10,000,000 | करोड़ | कोटिः |
| 100,000,000 | दस करोड़ | दश कोटिः |
| 1,000,000,000 | अरब | अर्बुदम् |
| 10,000,000,000 | दस अरब | दशार्बदम् |
| 100,000,000,000 | खरब | खर्बम् |
| 1,000,000,000,000 | दस खरब | दश खर्बम् |
| 10,000,000,000,000 | नील | नीलम् |
| 100,000,000,000,000 | दस नील | दश नीलम् |
| 1,000,000,000,000,000 | पद्म | पदमम् |
| 10,000,000,000,000,000 | दस पद्म | दश पदमम् |
| 100,000,000,000,000,000 | शंख | शंखम् |
| 1,000,000,000,000,000,000 | दस शंख | दश शंखम् |
| 10,000,000,000,000,000,000 | महाशंख | महाशंखम् |
